اقبال و تأثیر متفکّران غربی بر او | محمدمسعود نوروزی

منت

معرفی کتاب:

دکتر محمّد مسعود نوروزی شمیرانی

در قرون نوزدهم و بیستم، جوامع مسلمان، به طور خاص، مسلمانان هند، تحت تأثیر هجوم فکری و اقتصادی و سیاسی غرب مسیحی، با آشفتگی‌های اجتماعی و روانشناختی جدیدی مواجه شدند. در هند، مسلمانان در برابر قدرت فراگیر انگلستان در عرصه‌های ادبی، آموزشی، و فکری چنان تحت‌تأثیر قرار گرفتند که ابتدا توانایی واکنش مؤثر را از دست دادند. با این حال، به تدریج، چهار واکنش به رفتار و اندیشۀ غربی در میان مسلمانان شکل گرفت: واکنش اول، ارتجاعی و افراطی و کور بوده که در نهایت به بنیادگرایی منجر شده و پیامدهای نامطلوبی برای جوامع انسانی داشته است. واکنش دوم، پذیرش کامل فرهنگ اروپامحور و از دست دادن هویت خویشتن بوده که به عنوان غربزدگی شناخته شده و چندان پسندیده نبوده است. در مقابل، واکنش‌های سوم و چهارم جنبه تعاملی و عمیق‌تری داشتند؛ با این تفاوت که در واکنش سوم، متفکّرانی همچون سر سید احمد خان هندی، سعی کردند از یک فلسفۀ منتخب غربی آغاز کرده و آموزه‌های اسلامی را با آن پیوند دهند. اما در واکنش چهارم، که اقبال نمایندۀ برجسته آن است، تلاش شد تا تکاپوها از اصول توحیدی قرآن آغاز گردد و این اصول در پرتو شرایط جدید و علوم نوین بازخوانی شوند؛ یعنی متفکرِ خودآگاه شرقی، به عنوان یک سوژۀ متکی به اندیشۀ بومی‌اش، تعاملی دیالوژیکال با «اندیشه‌های فیلسوفان و متفکران غربی» انجام می‌دهد. مهمترین اندیشه‌های این متفکران غربی که با اقبال در تعامل بوده‌اند چه بوده است؟ در کتاب حاضر تاثیر اندیشه‌های غربیان بر اقبال حلاجی شده است.

در کتاب «اقبال و تأثیر متفکّران غربی بر او» ، اندیشۀ اقبال در مقایسه با اندیشه‌های ۲۲ متفکر غربی و یک متفکر شرقی مشهور در غرب بررسی شده است: ده انگلیسی (مک­تاگارت، وایتهد، جیمز وارد، میلتون، وردزوُرث، براونینگ، گـرِیْ، شلی، بایرون و شاو)، نُه آلمانی (کانت، لایبنیتس، فیخته، هگل، شوپنهاور، نیچه، مارکس، گوته و اینشتین)، یک فرانسوی (برگسون)، یک ایتالیایی (دانته)، و یک آمریکایی (ویلیام جیمز)، و یک هندی (تاگور). کتاب به این شکل تنظیم شده که ابتدا خلاصه‌ای از نظرات هر متفکر غربی را بیان می‌کند، سپس دیدگاه‌های اقبال درباره آن‌ را در آثار مختلفش به زبان‌های اردو، انگلیسی و فارسی تحلیل می‌کند و در نهایت شباهت‌ها و تفاوت‌های آرای اقبال با آرای آن متفکر غربی را مقایسه می‌کند. تا پایان فصل بیستم (اقبال و براونینگ)، بحث درباره اندیشمندانی است که تأثیر مستقیم بر اقبال داشته‌اند و در این بین، فصل‌های هشتم (نیچه)، شانزدهم (دانته)، و هجدهم (گوته) به دلیل اهمیت بیشتر، به‌طور مفصل‌تر مورد بررسی قرار گرفته‌اند. فصل‌های بیست و یکم تا بیست و چهارم  به‌طور مختصر به تأثیرات غیرمستقیم اقبال از گری، شلی، بایرون و شاو پرداخته‌اند. در فصل پایانی، بیست و پنج‌ام، مقایسه‌ای میان اقبال و تاگور، برنده جایزه نوبل ادبیات، ارائه شده است.

این کتاب با بررسی اندیشه‌های ۲۳ فیلسوف و دانشمند و شاعر جهانی و مقایسه آن با اندیشه‌های اقبال، بینش‌هایی ارزشمند را در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد. ارجاعات متعدد به آثار اردو، فارسی و انگلیسی اقبال به درک بهتر دیدگاه‌های او کمک شایانی می‌کند. هرچند شباهت‌هایی میان اندیشه‌های اقبال و متفکران غربی دیده می‌شود، تأکید اقبال بر حکمت قرآنی و عرفان ایمان‌محور او را متمایز می‌سازد. افکار اقبال با وجود تعامل عمیق با غرب، دارای ریشه‌های درون‌زیستی با قرآن و عرفان شرقی است.