حقّ‌النّاس: اسلام نواندیش و حقوق بشر | محسن کدیور

معرفی:

تمام تعالیم اسلامی، از جمله احکام شرع، در زمینه و ذهنیت صدر اسلام عقلانی، عادلانه، اخلاقی و نسبت به نظام‌های رقیب کارآمدتر بوده‌اند. اسلام هرگز کسی را دعوت به قبول امور غیرمعقول، ناعادلانه، غیراخلاقی و ناکارآمد نکرده است. اما برخی احکام دینی در طول زمان به تدریج برخی یا همه این صفات ضروری خود را از دست داده‌اند. این‌گونه احکام اسلامی بوده‌اند، اما دیگر اسلامی نیستند، یعنی در مذهبی که عقل قطعی یکی از منابع آن است منسوخ محسوب می‌شوند.
هر امری را که اسلامی می‌دانیم امروز باید مطابق عقلانیت این دوران عقلانی، عادلانه، اخلاقی و نسبت به آموزه‌های رقیب کارآمدتر باشد. هرآنچه براساس عقلانیت زمانه غیرعقلانی، غیرعادلانه، غیراخلاقی و ناکارآمد باشد، اسلامی نیست حتی اگر پیش‌تر اسلامی بوده‌باشد. اینکه امروز زندگی کنیم اما درعقلانیت دیروز نفس بکشیم مشکل اصلی اسلام سنتی است. تشخیص تعالیم و احکام دائمی از موقت و منسوخ وظیفه‌ای پیچیده و تخصصی است و نیاز به اجتهاد ساختاری یا اجتهاد در اصول و مبانی دارد. این مهم مسئولیت جمعیِ مجتهدان واجد شرایط پیش‌گفته است که باید در فضای علمی و با روش انتقادی صورت گیرد.
اسلام سنتی با موازین حقوق بشر حداقل در شش حوزه ناسازگار است: تبعیض دینی؛ تبعیض جنسیتی؛ برده‌داری؛ آزادی دین و جرم‌انگاری ارتداد و توهین به مقدسات؛ مجازات‌های خودسرانه، خشن و شکنجه؛ و امتیاز فقها بر افراد عادی در حوزه عمومی. این ناهمخوانی‌ها نه تنها در فقه، بلکه در بسیاری از احادیث و تعدادی از آیات قرآن نیز دیده می‌شوند. اجتهاد رایج در فروع فقهی قادر به حل این معضل نیست.
اما “اسلام سنتی” عین اسلام نیست، بلکه برداشت و فهم علمای گذشته از اسلام است. می‌توان برداشتی از قرآن و سنت پیامبر و روشی در اجتهاد و فقه داشت که با موازین حقوق بشر سازگار باشد. چنین برداشتی به معنای استخراج حقوق بشر از کتاب و سنت نیست. چنین امری غیرممکن است، چرا که مفهوم امروزی حقوق بشر در گذشته وجود نداشته است.
این مضمون اصلی کتاب حق‌الناس: اسلام نواندیش و حقوق بشر است که اینک ویرایش دوم آن بعد از چهارده سال به دلیل ممنوع القلمی مطلق نویسنده آن در وطنش در آلمان منتشر می‌شود. در ویرایش دوم علاوه بر اصلاحات، تأملات کوتاهی به انتهای برخی فصول کتاب افزوده شده است. در مقدمه تحلیلی مبسوط این ویرایش، رویکرد کدیور با آراء پنج متفکر اصلی بحث اسلام و حقوق بشر مقایسه شده است: محمود محمد طه، عبدالله احمد النعیم، آن مایر، محمد مجتهد شبستری، و عبدالعزیز ساشادینا.